Kalp atışları, kan basıncı, sindirim: bu hayati fonksiyonlar hiç düşünülmeden, otonom sinir sistemi sayesinde gerçekleşir. Otonom sinir sistemi insan vücudunun tüm istemsiz işlevlerini kontrol eder. Periferik sinir sisteminin (PNS) bir parçasıdır.
Temel Çıkarımlar
- Bölümler: Otonom sinir sistemi (ANS) sempatik, parasempatik ve enterik sinir sistemlerinden oluşur. Bu bölümler kalp atış hızı, sindirim, solunum hızı, göz bebeği tepkisi, idrara çıkma ve cinsel uyarılma gibi istemsiz vücut fonksiyonlarını düzenler.
- Sempatik Sinir Sistemi: Genellikle "savaş ya da kaç" sistemi olarak adlandırılan bu sistem, kalp atış hızını artırarak, göz bebeklerini genişleterek ve sindirimi engelleyerek vücudu stresli veya acil durumlara hazırlar.
- Parasempatik Sinir Sistemi: "Dinlen ve sindir" sistemi olarak bilinen bu sistem, kalp atış hızını yavaşlatarak, bağırsak ve salgı bezi faaliyetlerini artırarak ve sfinkter kaslarını gevşeterek enerji tasarrufu sağlar.
- Enterik Sinir Sistemi: Bazen "ikinci beyin" olarak da adlandırılan bu sistem, gastrointestinal sistemin işlevini yönetir. Bağımsız olarak çalışır ancak sempatik ve parasempatik sistemler aracılığıyla merkezi sinir sistemi ile iletişim kurar.
- Homeostaz: ANS, bilinçli bir çaba sarf etmeden kritik vücut fonksiyonlarını otomatik olarak düzenleyerek homeostazın korunmasında çok önemli bir rol oynar ve vücudun iç ortamının hayatta kalmak için istikrarlı ve optimal kalmasını sağlar.
Otonom Sinir Sistemi Nedir?
İnsan sinir fonksiyonu, merkezi sinir sistemi (MSS) olan beyin ve omurilikten kaynaklanır. PNS, vücudun geri kalanına dallanan diğer tüm sinirleri içerir. Somatik ve otonom sinir sistemlerini içerir. Somatik sinir sistemi iskelet kasının istemli hareketini kontrol eder.
Otonom sinir sisteminin iki ana alt bölümü vardır: sempatik ve parasempatik sinir sistemleri. Çoğu bilinçsiz bedensel işlevi yerine getirmek için tipik olarak karşılıklı hareket ederler.
Sempatik sinir sistemi savaş ya da kaç tepkisini kontrol eder ve en çok stres zamanlarında aktiftir. Parasempatik sinir sistemi dinlenme ve sindirim tepkisini kontrol eder ve en çok güvenlik ve rahatlama zamanlarında aktiftir.
Otonom sistemin üçüncü alt bölümü enterik sinir sistemidir. Tek sorumluluğu sindirim için gerekli süreçleri düzenlemektir.
Otonom Sinir Sisteminin İşlevleri Nelerdir?
Otonom sinir sistemi sindirim, nefes alma ve kan basıncı gibi istemsiz fizyolojik süreçleri düzenler. İşlevlerinin çoğu, vücuttaki homeostazı korumak için dengede hareket eden sempatik ve parasempatik bölümlerde gerçekleşir.
Sempatik ve Parasempatik Fonksiyonlar
Sempatik sinir sistemi savaş ya da kaç tepkisinden sorumludur. Yüksek stres veya egzersiz gibi durumlarda aktivitesi artar. Sempatik aktivasyon sizi tehlikeden hızla uzaklaştırmayı amaçlar. Örneğin:
- Göz bebekleri görüşü iyileştirmek için genişler.
- Oksijen alımını artırmak için hava yolları genişler.
- Kalp atış hızı ve kasılma gücü artar.
- Kalbi ve iskelet kaslarını besleyen arterler genişlerken diğer tüm kan damarları daralır. Bu, kan basıncını artırır ve kalbe ve kaslara kan akışını teşvik eder.
- Kas metabolizması artar, depolanmış glikojen ve yağ enerji için parçalanır.
Sempatik aktivasyon aynı zamanda sindirim ve idrara çıkma gibi enerji harcayan ve sizi yavaşlatan işlevleri de engeller.
Parasempatik sinir sistemi dinlenme ve sindirim işlevlerini kontrol eder. Güvenlik ve rahatlama zamanlarında daha aktiftir. Parasempatik aktivasyon büyümeyi, üremeyi ve dinlenmeyi destekler. Örneğin:
- Göz bebekleri daralır.
- Kalp atış hızı ve kasılma azalır.
- Hava yolları daralır.
- Salivasyon ve gastrik hareketlilik artar.
- Glikoz karaciğerde depolanmak üzere glikojene dönüştürülür.
İki Bölüm Birlikte Nasıl Çalışır?
Sempatik ve parasempatik sinir sistemleri karşılıklı olarak birbirlerine etki ederler. Her ikisi de sürekli kullanımdadır, ancak faaliyet duruma göre bir tarafa ya da diğerine doğru kayar.
Sinirleri genellikle aynı hedefleri innerve etmez. Aynı organ içindeki farklı hücrelere etki ederek zıt etkiler yaratabilirler. Örneğin, göz bebeği genişlemesi dilatör kasın sempatik aktivasyonu ile kontrol edilirken, sfinkter kasın parasempatik aktivasyonu ile kontrol edilir.
Parasempatik sinirler sempatik sinirler kadar çok sayıda dokuyu innerve etmez. Parasempatik aktivasyon sırasında görülen karşılıklı etki genellikle sempatik aktivitedeki azalmadan kaynaklanır. Örneğin, parasempatik sinirler kan damarlarını innerve etmese de, parasempatik aktivite sırasında kan basıncı düşer.
Enterik Sinir Sistemi Fonksiyonları
Enterik sinir sistemi tamamen sindirim süreçleriyle ilgilidir. Parasempatik ve sempatik sistemler sindirimi teşvik eder ve engeller, ancak enterik sistem sindirimin gerçekleşmesini sağlayan fizyolojik mekanizmaları kontrol eder.
Enterik sinirler sindirim sistemindeki kasları çalıştırarak gıdanın vücut içindeki hareketini kontrol eder. Ayrıca kan akışını, salgılanmayı ve emilimi düzenlemek için bağırsakların iç yüzeyine de zarar verirler.
Otonom Sinir Sistemi Nasıl Organize Olur?
Otonom sinir sistemi hem duyusal hem de motor sinir tiplerini içerir. Duyusal veya afferent lifler vücuttan MSS'ye bilgi taşır. Motor veya efferent lifler, bir yanıt oluşturmak için MSS'den gelen emirleri vücuda iletir.
Otonom sinir sistemine giden duyusal girdi vücudun fizyolojik durumunu bildirir. Örneğin, kemoreseptörler kandaki oksijen ve glikoz miktarını tespit ederken, baroreseptörler kan basıncını tespit eder. Otonom afferent sinirler tüm sistem için ortaktır, sempatik veya parasempatik olarak farklılaşmazlar.
Parasempatik ve sempatik sistemlerdeki efferent otonom sinirler, aralarında sinyal ileten gangliyonlarla birlikte iki sinir sistemini takip eder. İlk sinir "pregangliyonik", ikinci sinir ise "postgangliyonik "tir.
Enterik sinir sistemi, otonom sinir sisteminin geri kalanıyla aynı iki nöron serisini kullanmaz. Ayrıca kendi duyusal nöronlarına da sahiptir.
İki Sinir Sistemi
Preganglionik nöronların beyin ve omurilikte hücre gövdeleri (somaları) vardır. Uzun aksonları perifere doğru uzanır ve burada yakın kümelenmiş somaların dendritleri üzerinde sinaps yaparlar. Bu kümeler otonom sinir sisteminin röle istasyonları olan gangliyonları oluşturur.
Sempatik preganglionik sinirler torasik ve lomber omurilikteki spinal sinirlerden kaynaklanır. Preganglionik parasempatik nöronlar medulla oblongata'nın kranial sinirlerinden ve sakral spinal sinirlerden kaynaklanır.
Sempatik gangliyonlar omuriliğe yakın uzanır, bu nedenle sempatik pregangliyonik lifler postgangliyonik liflerden daha kısadır. Parasempatik gangliyonlar hedef dokulara yakın uzanır, bu nedenle pregangliyonik lifler uzun ve postgangliyonik lifler kısadır. Parasempatik gangliyonlar ayrıca sinir pleksusları oluşturmak için iç içe geçerler, bu da bazı bütünleştirici işlevlerin sinir sinyalini değiştirmesine izin verir.
Postganglionik lifler, ganglionları oluşturan somaların aksonlarıdır. Sinir impulsunu yolun geri kalanında taşırlar ve iç organlar ve bezler üzerinde sinaps yaparlar. Sempatik sinir sisteminde genellikle ince ve miyelinsizdirler. Bu, genellikle sinir liflerini izole eden miyelin kılıfından yoksun oldukları anlamına gelir. Parasempatik sistemdeki postganglionik lifler nispeten kalın ve yoğun miyelinlidir, bu nedenle impuls iyi yalıtılmıştır.
Enterik Sinir Sisteminin Farklı Organizasyonu
Enterik sinir lifleri sindirim sistemi boyunca karmaşık bir ağ oluşturur. Liflerin çoğu, sindirim işlevlerinde hızlı ayarlamalara izin vermek için refleks yolları oluşturur.
Enterik sistem genellikle sinir sisteminin geri kalanından bağımsız olarak sindirim mekanizmalarını kontrol eder. Bazı sempatik ve parasempatik postganglionik sinirler, sindirim fonksiyonunu modüle etmek için enterik sinirler üzerinde sinaps yapar.
Otonom Nörotransmitterler
Otonom sinir uyarıları, nörotransmitter adı verilen küçük kimyasallar tarafından sinapslar boyunca iletilir. Asetilkolin hem sempatik hem de parasempatik sistemlerde preganglionik nörotransmitterdir. Asetilkolin tüm vücutta yaygın bir nörotransmitterdir ve aynı zamanda beyinde ve somatik sinir sisteminde de etkilidir.
Parasempatik sinir sistemi de asetilkolini tek postganglionik nörotransmitter olarak kullanır. Sempatik sinir sistemi birkaç farklı postganglionik nörotransmitter kullanır. Çoğu sinir norepinefrin salgılar, ancak ter bezlerine sinyal gönderenler asetilkolin salgılar.
Böbrek üstü bezindeki kromafin hücreleri adı verilen özelleşmiş hücreler epinefrin kullanır. Kromaffin hücreleri aksonlardan yoksundur ve sistemik sempatik aktivasyonu tetiklemek için epinefrini doğrudan gangliyonlardan damarlara salarlar.
Enterik sinir sistemi asetilkolin, nitrik oksit ve serotonin gibi çeşitli nörotransmiterler kullanır.
Otonom Sinir Sistemi Sağlığını Neler Etkiler?
Otonom sinir sisteminin sempatik ve parasempatik kolları vücudu sağlıklı tutmak için dengede kalmalıdır. Akut stres veya tehlike sırasında sempatik sinir sisteminin devreye girmesine ihtiyaç duyarız. Bununla birlikte, kronik veya sık sık sempatik baskınlığa geçiş ve parasempatik aktivitenin karşılıklı olarak azalması ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.
Otonomik Dengesizliğin Etkileri Nelerdir?
Araştırmalar, sempatik sinir sisteminin aşırı aktivitesinin daha sonra yüksek tansiyon ve obezite gelişimini öngördüğünü bulmuştur. Bu durum metabolizma, hormon sinyalleri ve enflamasyon yollarının düzensizleşmesi ile ortaya çıkar.
Yüksek sempatik aktivite, reaktif oksijen türlerinin (ROS) veya serbest radikallerin üretiminin artmasına da yol açabilir. ROS vücutta doğal olarak üretilir ve birçok hücresel fonksiyon için hayati önem taşır. Bununla birlikte, aşırı seviyeler DNA'ya, proteinlere ve sinir dokusuna zarar veren oksidatif strese yol açabilir.
Sempatik aşırı aktivite ve parasempatik bozukluğun birleşimi tip 2 diyabete ve disritmiler gibi kardiyovasküler bozukluklara yol açabilir. Parasempatik aktivite kaybı, diğer fizyolojik ve psikolojik sorunları daha da kötüleştirebilecek daha düşük uyku kalitesi ile de ilişkilidir.
Otonomik Disfonksiyona Ne Sebep Olabilir?
Otonom nöropati olarak da adlandırılan otonomik disfonksiyona birçok faktör katkıda bulunabilir. Otonomik disfonksiyonun önemli bir belirleyicisi, sempatik baskınlığa doğru bir kaymaya neden olan kronik psikolojik strestir. Tüm otonomik bozukluklar otonomik dengesizliği içermez, ancak bu tipik bir sonuçtur. Otonomik disfonksiyona katkıda bulunan diğer faktörler şunlardır:
- Otoimmün hastalıklar
- Diyabet
- Diğer dejeneratif nörolojik bozukluklar (örn. Parkinson Hastalığı)
- Beslenme eksiklikleri
- Lyme hastalığı, tetanos ve HIV dahil olmak üzere belirli enfeksiyonlar
- Alkol kullanımı ve sigara kullanımı
- Bazı ilaçların yan etkileri
Otonom sinir sistemi bozuklukları genetik faktörlerden veya beyin, omurilik veya periferik sinirlerin yaralanmasından da kaynaklanabilir.
Otonom Sinir Sistemimi Nasıl Koruyabilirim?
Otonom sinir sisteminizi desteklemek ve baskınlığı parasempatik sinir sistemine kaydırmaya çalışmak için yapabileceğiniz bazı şeyler vardır.
Stres kaynaklarını azaltmak veya ortadan kaldırmak sempatik aşırı aktiviteyi önlemeye yardımcı olabilir, ancak bunu söylemek genellikle yapmaktan daha kolaydır. Yoga ve yavaş nefes egzersizleri gibi rahatlatıcı aktiviteler de otonomik fonksiyonu parasempatik bölüme doğru kaydırabilir.
Egzersiz de otonom sinir sistemini desteklemek için harika bir yol olabilir. Çalışmalar, tutarlı egzersiz eğitiminin parasempatik aktiviteyi artırabileceğini, otonomik disfonksiyon riskini azaltabileceğini ve hatta erken kardiyak otonomik nöropatide bazı hasarları tersine çevirebileceğini bulmuştur. Ayrıca ruh haline ve genel sağlığa fayda sağlayan uykuyu da iyileştirebilir.
Bununla birlikte, bazı uyarılar vardır. Evcil hayvanları olan yaşlı yetişkinler üzerinde yapılan bir çalışmada, evcil hayvanlarıyla birlikte yürümenin stresi azalttığı ve otonomik dengeyi iyileştirdiği, ancak tek başına yürümenin stresi ve sempatik aktiviteyi artırdığı bulunmuştur. Bu durum, gerçekten keyif aldığınız ve ek stres yaratmayan bir egzersiz türü seçmenin çok önemli olduğunu göstermektedir.
Egzersiz yapmak ayrıca vücutta ROS üretimini de artırır. Vücut buna karşılık olarak otonom sinir sistemi için faydalı olan antioksidanlar üretir. Bununla birlikte, yüksek yoğunluklu veya yorucu egzersiz vücudun telafi edemeyeceği kadar yüksek ROS seviyeleri üretir ve oksidatif hasar meydana gelebilir.
Tavsiye edilen, haftada beş gün 30 dakikalık orta yoğunlukta egzersizdir. Yorucu ve orta yoğunlukta egzersiz tanımlarının kişiye ve fitness seviyesine göre değişeceğini unutmayın.
Antioksidanlar ve anti-enflamatuar faktörler açısından zengin bir diyet, sağlıklı bir otonom sinir sistemini destekler ve oksidatif hasarı dengelemeye yardımcı olur. Örnek olarak sızma zeytinyağı, zerdeçal, yaban mersini, antep fıstığı, bitter çikolata ve yeşil çay verilebilir.
Sıkça Sorulan Sorular
Otonom sinir sistemi ve rolü nedir?
Otonom sinir sistemi, periferik sinir sisteminin, yani beyin ve omurilikten çıkan sinirlerin bir parçasıdır. Otonom sistem vücudun içindeki tüm istemsiz süreçleri kontrol eder. Üç bölümü sempatik sistem (savaş ya da kaç), parasempatik sistem (dinlenme ve sindirim) ve enterik sistemdir (sindirim).
Otonom sinir sistemi hangi organları düzenler?
Sempatik sinir sistemi parasempatik sinir sisteminden daha fazla organı düzenler. Parasempatik sistem gözleri, gözyaşı ve tükürük bezlerini, kalbi, akciğerleri, sindirim sistemini, mesaneyi, dış genital organları, ter bezlerini ve karaciğeri yönetir.
Kadın cinsel organının yanı sıra, sempatik sistem aynı organları, piloerektör kasları, kan damarlarını, iskelet kaslarını ve yağ dokusunu innerve eder. Her iki sistem de bağışıklık sisteminin bazı yönlerini yönetir.
Otonom sinir sistemimi nasıl koruyabilirim?
Parasempatik baskınlığa doğru bir geçişi teşvik ederek otonom sinir sisteminizi koruyabilirsiniz. Stratejiler arasında yoga, orta yoğunlukta egzersiz, nefes egzersizleri ve antioksidan açısından zengin diyetler yer almaktadır.
Referanslar
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538516/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539845/
https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1361-6579/aa6782
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3123705/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8868289/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8701130/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK430888/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5900369/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6262541/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5575449/
Sorumluluk Reddi
Bu makalenin içeriği yalnızca bilgilendirme amaçlıdır ve profesyonel tıbbi tavsiye, teşhis veya tedavi yerine geçmesi amaçlanmamıştır. Sağlıkla ilgili herhangi bir değişiklik yapmadan önce veya sağlığınızla ilgili herhangi bir sorunuz veya endişeniz varsa, her zaman kalifiye bir sağlık uzmanına danışmanız önerilir. Anahana, sağlanan bilgilerin kullanımından kaynaklanabilecek herhangi bir hata, eksiklik veya sonuçtan sorumlu değildir.
